İşveren zam yapmak zorunda mı?

İşçinin maaşı zam beklemesi en doğal hakkıdır. Özellikle bizimki gibi enflasyonun hissedilir derece yüksek olduğu ülkelerde, maaşa zam gelmemesi; alınan maaşın erimesi anlamına da gelir. Peki ama işveren zam yapmak zorunda mı?

Özel sektörde zam zorunlu mu?

Zam beklemek işçinin en doğal hakkı olmakla beraber bu konuda işverenin mecburiyeti olup olmadığı tartışmalıdır. Bu soruyu cevaplamak için iki ayrı durumu göz önünde bulundurmak gerekir. Bunlar, işçinin asgari ücret alıyor olması ya da asgari ücretten çok maaş alıyor olmasıdır.

İşçinin asgari ücret alıyor olması halinde zam

Bu durumda işveren tarafından alınması gereken bir karar yoktur. Her yıl, senenin ilk altı ayı ve ikinci altı ayı için ya da tüm sene için belirlenen asgari ücret tutarı ilan edilmektedir. Bu rakama işverenin uyması kanuni bir yükümlülüktür. O nedenle asgari ücret alan işçilerde zam tartışması söz konusu değildir. Asgari ücret tespit komisyonunca belirlenen zam tutarı kadar ilave ücret alınır.

Asgari ücretten çok maaş alan işçiye zam

İş sözleşmesinin temel prensiplerinden birisi sözleşme serbestisidir. Bu; işveren ile işçinin iş sözleşmesinin içeriğini, kanuna aykırı olmamak kaydıyla, dilediğince belirlemeleri anlamına gelir.

Konumuzla ilgili olarak, kanuna aykırı olmamak kavramında anlamamız gereken ise ücretin alt sınırıdır. Devlet, yani kanun koyucu ücretin belirlenmesi konusunda piyasaya müdahale etme yolunu seçmiş; bunu ise ücretin alt sınırını belirleyerek yapmıştır. İşte bu alt sınır asgari ücrettir. İş sözleşmesi düzenlenirken ücret, asgari ücretin altında olmamak kaydıyla, istenen miktarda belirlenebilir.

Peki yıllık ücret artışlarıyla ilgili bir yasal zorunluluk var mıdır? Asgari ücret dışında, işçilere her yıl hangi oranda zam yapılacağını ya da zam yapılması gerektiğini belirten yasal bir hüküm bulunmamaktadır.

Bu durumda bakılması gereken iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmesi olmalıdır. Eğer iş sözleşmesinde ya da toplu iş sözleşmesinde işverenin işçiye belirli dönemlerde zam yapacağı belirtilmişse işveren zam yapmak zorundadır. Aksi takdirde zam yapmak zorunda değildir.

Önceki senelerde yapılan zam

İşverenin işçisine önceki senelerde zam yapmış olması, bu zammı işçi açısından bir gereklilik haline getirmez. Bir kararında Yargıtay şöyle demektedir:

“… Yazılı sözleşmede ücret zammının zorunluluğu ve oranı konusunda açık düzenleme olmadığı takdirde önceki yıllarda yapılan zam ve oranlar işvereni bağlamaz. Zam işverenin yönetim hakkı kapsamında olup önceki zamlar işyeri uygulaması olarak değerlendirilemez…” (9 Hukuk, 2009/37863 E. ve 2012/2312 K.)

Herkese zam yapılmaması

Bi başka konu ise işverenin bazı işçilere zam yaparken bazılarına yapmaması ya da işçiler arasında eşit olmayan oranlarda zam yapmasıdır. Bu durumda işçinin “Herkese zam yapıldı, bana yapılmadı” dediğini duyarız.

Bu konu işverenin eşit davranma borcu açısından incelenmesi gereken bir konudur. Fakat bu konuda da gerekli açıklamayı Yargıtay’dan bulabiliriz:

“… Somut uyuşmazlıkta davalı işveren emsal gösterilen iki işçi dışında tüm işçilere %9 oranında, emsal gösterilen iki işçiye ise %25 oranında zam uygulamıştır. Davacı ile %25 zam uygulanan işçiler dosya içeriğine göre aynı konumda ve eşit değildirler. İki işçi dışında davacı dahil diğer işçilere bir hak sınırlandırılması getirilmemiştir. %25 zam uygulanan işçiler farklı konumda olup, bu uygulama işverenin yönetim hakkı kapsamında kaldığından, davalının eşit işlem borcuna aykırı davrandığından söz edilemez…” (9 Hukuk, 2012/22794 E. ve 2014/22459 K.)

İşveren en az ne kadar zam yapabilir?

İşveren zam yapacaksa, bunun en az ne kadar olacağı duruma göre değişir. Eğer iş sözleşmesinde, toplu iş sözleşmesinde ya da başkaca bir metinde açıkça bir oran yazılıysa en az o oran kadar zam yapılması gerekir.

Fakat herhangi bir yerde yazılı bir zam oranı yoksa, işverenin yeterli ya da münasip olarak kabul edilecek bir zam yapması mümkündür.

Özellikle yazılı metinden kaynaklanmayan ve işverenin takdir ederek yaptığı zammı münasip bulmamak kabul edilebilir görülmez:

“… Dosyadaki bilgi ve belgelerden davacıya yapılan zammın toplu sözleşmeden kaynaklanmayıp tamamen işverenin isteğine bağlı bir husus olduğu işvereninde takdir hakkını kullanarak işçilere münasip bir zam yaptığı anlaşılmaktadır. Yapılan bu ücret zammının yetersiz olduğu gerekçe gösterilerek işçinin fesih hakkı haklı görülemez…” (9 Hukuk, 2003/15604 E. ve 2004/4330 K.)

Enflasyon oranında zam zorunlu mu?

Bu sorunun cevabı da tıpkı “en az ne kadar zam yapılması gerektiği” sorusunun cevabı gibidir. İşvreni zam açısından bağlayan yazılı bir metin olmadıkça, işveren takdiri olarak yaptığı zamda enflasyon oranı ya da başka bir oranı esas almak zorunda değildir.

Zam alamayan işçi ne yapmalı?

Hangi nedenle olursa olsun, işçi zam alması gerektiğini düşünebilir. Böyle düşündüğü halde zam alamayan işçinin izleyebileceği birden fazla yol vardır:

• İşçi bu durumu kabullenebilir ve hiçbir şey yapmaz.
• İşçi kendisine zam yapılmamasını gerekçe göstererek haklı nedenle derhal fesih yapabilir ve işten ayrılabilir.

İşçinin haklı fesih yapmadan önce çok iyi düşünmesi gerekir. Böyle bir eyleme girişecek işçiye, öncelikle iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmesi gibi yazılı metinlerde, işverenin zam yapması gerektiğine dair açık beyan bulunduğundan emin olmalarını öneririm.

Çünkü mahkeme; işverenin zam yapacağına dair herhangi bir taahhüdünün bulunmadığı hallerde, zam yapılmadığı için işten ayrılan işçiyi çoğu zaman haksız bulmaktadır.

SONUÇ

İşveren maaşa zam yapmak zorunda mıdır? Bu sorunun tek bir cevabı bulunmaz. O halde, farklı senaryolara göre cevap aramak doğru olacaktır.

• Asgari ücret her yıl asgari ücret tespit komisyonu tarafında belirlendiğinden bu konuda bir sorun bulunmamaktadır. Yani asgari ücretli işçi zaten yeni asgari ücret zammı oranında zam alacaktır.

Asgari ücretin üzerindeki tutarlarda ise;

• İş sözleşmesinde ya da toplu iş sözleşmesinde zam yapılacağına dair bir hüküm YOKSA işveren zam yapmak zorunda DEĞİLDİR.
• İş sözleşmesinde ya da toplu iş sözleşmesinde zam yapılacağına dair bir hüküm VARSA işveren zam yapmak ZORUNDADIR.

Ayrıca;

• İşçiye önceki senelerde zam yapılıyor olması, her sene yapılmasını tek başına gerektiren bir durum değildir.
• İşverenin işçiler arasında farklı zam oranları uygulaması, eşit davranma borcuna ilişkin bir konudur (mustafabaysal.com/esit-davranma-ilkesine-aykirilik-tazminati

Yapılan zam miktarını beğenmeyen işçi, zammın “münasip” / “yeterli” olmadığını iddia ederek iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir. Bu durumda feshin dava konusu olması halinde zammın yetersizliğine ya da yeterli olduğuna mahkeme karar verecektir.

İşçi için belirli bir zam oranı olup olmadığını açıkladığımız şu yazımıza da göz atmak isteyebilirsiniz: mustafabaysal.com/isciler-icin-belirlenen-bir-yillik-zam-orani-var-midir