Denkleştirme nedir? Hesabı nasıl yapılır?

İş Kanununda yer alan bazı hükümler, esnek çalışma biçimleriyle ilgilidir. Bunlardan birisi de denkleştirme uygulamasıdır. Denkleştirme ile işverenin daha az fazla mesai maliyetine katlanması amaçlanır. O halde denkleştirme nedir ve nasıl hesaplanır?

Fazla mesai kavramı

İşyerinde haftalık çalışma süresi 45 saatin üzerine çıktığında fazla çalışma gündeme gelmektedir. Buna göre, işçinin haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalarının fazla çalışma olarak kabul edilmesi ve yüzde elli zamlı ödenmesi gerekir.

Fazla mesai hesabı günlük ya da aylık yapılmamalı, bunun yerine haftalık hesap yapılmalıdır: mustafabaysal.com/fazla-mesai-aylik-hesaplanabilir-mi

Denkleştirme konusunu açıklarken önce fazla mesai kavramına değinmemizin nedeni, bu iki konunun iç içer girmiş olmasıdır. Çünkü denkleştirmenin amacı, işçiye fazla mesai yaptırmak; ancak bunun ücretini ödememektir.

Denkleştirme nedir?

İşçinin haftalık 45 saatin üzerinde çalıştığı halde fazla çalışma ücretine hak kazanamaması mümkün müdür? Bu sorunun cevabı denkleştirme uygulamasında bulunabilir.

Çünkü İş Kanununun 41 inci ve 63 üncü maddelerinde kendine yer bulan denkleştirme; işçi ile işverenin anlaşması ile haftalık normal çalışma süresinin, iş yerlerinde haftanın çalışılan tüm günlerine, günde 11 saati aşmaması şartıyla farklı şekilde dağıtılması işidir.

Buradaki amaç, işlerin yoğun olduğu dönemde işçiyi gerekirse günde 11 saate kadar çalıştırmak ve işlerin durağanlaştığı zamanlarda onu daha az çalıştırarak, işçinin ortalama çalışma süresini yine 45 saate getirmektir.

Böylece 2 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışmasının süresi, normal haftalık çalışma süresini geçemez. Denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleriyle 4 aya kadar uzatılabilir.

Hatta turizm sektörüne özel olmak üzere, denkleştirme 4 ay için yapılabilir ve toplu iş sözleşmeleriyle bu süre 6 aya kadar çıkarılabilir.

Denkleştirmede fazla mesai ücreti ödenmez

Denkleştirmenin amacı işvereni fazla mesai ücreti yükünden kurtarmak olduğu için, denkleştirme döneminde işçinin haftalık çalışma süresi ortalaması 45 saati geçmediği müddetçe, ona hiçbir şekilde fazla mesai ücreti ödenmesi gerekmez.

Denkleştirmenin istisnaları

İşçinin denkleştirme döneminde haftalık çalışma süresi ortalama 45 saat olsa bile, bazı hallerde işçi yine de fazla mesai ücreti hak edecektir. Yargıtay’a göre bu iki hal şunlardır:

• İşçinin çalışma süresinin günlük 11 saati aşması
• İşçinin gece çalışma süresinin 7,5 saati aşması

Hangi sektörlerde gece 7,5 saatten çok çalışılabileceğini yazmıştık: mustafabaysal.com/hangi-sektorlerde-gece-mesaisi-degisti

Aşağıdaki Yargıtay kararları da bu hususa örnek teşkil eder:

“… Somut olayda taraflar arasında bir hafta süreyle her gün 24 saat çalışma ve ardından 24 saat dinlenme şeklinde çalışma sistemi benimsenmiştir. Davacı işçiye çalışılan günler yerine aylık maktu ücret ödenmiştir. Bu şekilde taraflar arasında denkleştirme yönünde karşılıklı bir iradenin bulunduğu kabul edilmelidir. Bununla birlikte, 4857 sayılı İş Kanununun uygulandığı dönemde yasanın 63. maddesine göre günlük çalışma süresinin 11 saati aşması halinde fazla çalışmanın varlığından söz edilmelidir.

Açıklanan nedenlerle, davacının günlük çalışma süresinin 11 saatin üzeri fazla çalışma olarak değerlendirilmeli ve 4857 sayılı İş Kanununun uygulandığı 10.06.2003 tarihinden itibaren günde 3 saat fazla çalışmasının bulunduğu kabul edilerek ücreti hesaplanmalıdır…” (9 Hukuk, 2008/357 E. ve 2008/12808 K.)

“… Belirtilen bu düzenlemelere göre kural olarak 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında fazla çalışmaların haftalık 45 saat esası üzerinde belirlenmesi gerekir. Günlük hesaplama için iki durum söz konusudur. Bunlardan birincisi 63. maddesi uyarınca haftalık çalışma süresinin ortalama 45 saat esasına göre 2 ya da 4 aya kadar düzenlenmesidir ki kısaca denkleştirme denmektedir. İkincisi ise gece çalışmalarıdır. Denkleştirme halinde günlük 11 saati aşan, gece çalışmalarında ise 7,5 saati aşan çalışmalar fazla mesai olarak hesaplanmalıdır…” (9 Hukuk, 2011/29463 E. ve 2011/18507 K.)

Denkleştirme nasıl hesaplanır?

Örneğin 2 aylık belirlenen ve 8 haftayı kapsayan bir denkleştirme döneminde işçiler ilk dört hafta 60’ar saat ve son dört hafta 30’ar saat çalışsa, belirlenen süre sonunda ortalama çalışma süreleri 45 saat olacağından (4×60 + 4*30 =360 saat. 360÷8 = 45) bu işçilere fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmez.

Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir husus ise şudur. Denkleştirme uygulamasına giden işveren, haftalık çalışma süresi ortalamasını 45 saatte tutsa bile; eğer işçileri günlük 11 saatin üzerinde ya da gece 7,5 saatin üzerinde çalıştırırsa bu sürelerin üzerindeki kısımlar için her halde ve şartta fazla çalışma ücreti ödemek zorundadır.

Denkleştirme onayı

Denkleştirme, işverenin tek başına uygulamaya karar verebileceği bir düzenleme değildir. Esasen işverenin lehine olan; ancak işçinin de en azından denkleştirme döneminin belirli bir süresince daha az çalıştığı bu uygulama ancak tarafların anlaşmasıyla devreye girebilir.

İşçiden denkleştirme onayı toplu iş sözleşmesiyle, iş sözleşmesiyle ya da bilahare muvafakatname imzalatılarak alınabilir. Şu yazımızda örnek bir denkleştirme onayını paylaşmıştık: mustafabaysal.com/denklestirme-onayi-ornegi

İşçinin rızasını ya da onayını almadan ona denkleştirme yapılamaz. Aynı şekilde, bir kere denkleştirme için onay veren işçi, bu onayını geri almadıkça, işveren tarafından uygun görülen şekilde denkleştirmeye katılmakla yükümlüdür.

Şu Yargıtay kararı aynı hükme işaret etmektedir:

“… Yoğunlaştırılmış çalışma haftasını işveren, yönetim hakkına dayanarak, tek yanlı uygulayamaz; bu konuda tarafların anlaşması, yani işçinin onay vermesi şarttır. İşçi, yoğunlaştırılmış iş haftası uygulamasına onayını, daha iş sözleşmesi yapılırken sözleşmede yer alacak bir hükümle başlangıçta da verebilir. Toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işyerlerinde, işverene, yoğunlaştırılmış iş haftası uygulama yetkisi toplu iş sözleşmesi ile de tanınabilir. Toplu iş sözleşmesinin normatif nitelikteki bu hükmü o sözleşme kapsamındaki işçileri bağlayacağı gibi, bu hüküm aynı zamanda “işyerinin çalışma düzenine ilişkin hüküm” niteliğinde de olduğundan, Sendikalar Kanununun 31. maddesinin 3 ve 4. fıkraları uyarınca,o işyerinde çalışan ancak toplu iş sözleşmesi ile bağlı olmayan işçiler de işverenin toplu iş sözleşmesi hükmüne dayanarak yoğunlaştırılmış iş haftası uygulanması yönündeki talimatına uymakla yükümlüdürler…” (7 Hukuk, 2014/8522 E. ve 2014/16444 K.)

Örtülü denkleştirme nedir?

İş Kanununda yer alan kavram “denkleştirme” olsa da Yargıtay buna bir de örtülü denkleştirme kavramını eklemiştir.  Yargıtay birçok kararında örtülü denkleştirmeden bahsetmiş olsa ve bunun mantığını anlamak zor olsa bile, açıkçası örtülü denkleştirmenin tam bir tanımının yapıldığı bir karara rastlayamadık.

Yargıtay kararlarında örtülü denkleştirme genelde şöyle geçmektedir:

“… Davacı işçinin 4857 sayılı Kanun dönemindeki çalışması için örtülü bir denkleştirme söz konu olur. Çünkü anılan dönemde davacı işçinin günde 11 saati aşan bir çalışması bulunmamaktadır. Her ayda 7 gün çalıştıktan sonra kalan süre için 4857 sayılı Kanunun 63.maddesi gereğince denkleştirmenin varlığı kabul edilir…” (9 Hukuk, 2005/24772 E. ve 2005/32182 K.)

Örtülü denkleştirmenin tanımını yapmak zor olmasına rağmen; işyerinde 2 aylık dönemler sonunda işçinin haftalık çalışma süresinin 45 saati aşmaması ve işçinin de bu arada günlük 11 saati geçen çalışmaları olmaması halinde, işçiye fazla mesai yapmış olduğu haftalar için fazla mesai ücreti ödenmesine mahkemece gerek görülmemesi şeklinde bir tanımlama ortaya çıkarılabilir.

SONUÇ

• İşçilerin yazılı onayı alınmışsa
• En çok 2 aya kadar (toplu iş sözleşmesiyle 4 olabilir) süre belirlenmişse (Turizm sektöründe 4/6 ay)
• Belirlenen sürenin dışına taşılmamışsa
• İşçilerin bu süre sonunda haftalık çalışma süresi ortalaması, normal çalışma sürelerine denk gelmişse

Bu işçilere, bu dönem içinde kalmak kaydıyla, haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmaları için fazla çalışma ücreti ödenmez.

Ancak bu denkleştirme döneminde bile işçinin günlük 11 saatten çok çalıştırılmaması ve belirli sektörler haricinde gece 7,5 saatten çok çalıştırılmaması gerekir. Bunun aksine davranılması halinde, işçinin haftalık çalışma ortalaması 45 saati aşmasa bile, günlük sınırın aşıldığı süre kadar işçiye fazla mesai ücreti ödenmesi gerekir.