Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılma şartları

İş Kanunu, kadınlar ve engelliler gibi bazı grupları koruma altına alırken çocuk ve genç işçileri de unutmamıştır. Bunun nedeni ise hem bedenen hem de ruhen bu yaştaki işçilerin olgunlaşmamış olması ve her türlü etkiye açık olmasıdır.Bunların özel olarak korunmaya muhtaç olduğu açıktır. Peki ama çocuk işçi kimdir? Genç işçi kime denir? Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılma şartları nelerdir?

Çocuk işçi kimdir?

14 yaşını tamamlamış ama 15 yaşını doldurmamış ve aynı zamanda zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış işçi, çocuk işçidir. O halde aşağıdaki şartları taşıyan bir işçi çocuk işçi olarak kabul edilecektir.

• 15 Yaşının içinde olan ( Ne 14’ün içinde ne de 16’nın içinde olamaz)
• İlköğretimi çağını tamamlamış olan

Genç işçi kimdir?

15 yaşını bitirmiş ama 18 yaşını tamamlamayan işçi, genç işçidir. O halde genç işçi için 16, 17 veya 18 yaşının içindeki işçidir diyebiliriz.

Bebek işçi tanımı

Böyle bir tanımlama İş Kanunu ya da ilgili mevzuatta yoktur. Ancak olayın daha iyi anlaşılması için bu şekilde bir tanımlama yapmayı uygun gördük. Çünkü İş Kanunu 18 yaşını tamamlamamış işçileri üçe ayırmıştır:

• Genç işçiler
• Çocuk işçiler
• 14 yaşını tamamlamamış işçiler

Biz bu sonuncu gruba bebek işçiler demeyi uygun görüyoruz ama bunlar elbette sadece bebekler değil aynı zamanda 14 yaşını tamamlamamış tüm işçileri kapsamaktadır.

14 yaşını doldurmamış çocuklar ne olacak?

Yukarıda çocuk işçinin tanımını yaparken ilköğretimini bitirmiş olacağını söyledik. Peki ya çocuk, ilköğretimi tamamlamamışsa ne olacak? Peki henüz 14 yaşını doldurmamışsa, yani 15’inci  yaşının içinde bile değilse çalışamayacak mı?

Yukarıdaki asgari şartları bile taşımayan çocuklar da çalıştırılabilir. Ancak 14 yaşını doldurmamış ya da ilköğretimini tamamlamamış bu çocuklar sadece kültür, reklam ve sanat faaliyetlerinde, yazılı olarak sözleşme yapılması ve her faaliyet için tek tek izin alınarak çalıştırılabilirler.

Genç işçilerin çalışma şartları

Genç işçilerin tabi olduğu çalışma şartları şu şekilde özetlenebilir:

• Genç işçiler günde en çok sekiz saat ve haftada en çok kırk saate kadar çalıştırılabilirler.
• Genç işçiler 24 saatlik zaman diliminde, kesintisiz en az 14 saat dinlendirilmek zorundadır.
• 2 saatten çok 4 saatten az süren çalışmalarda 30 dakika; 4 saatten 7,5 saate kadar süren işlerde ise çalışma süresinin tam ortasında 1 saat olmak üzere ara dinlenmesi verilir.
• Genç işçinin hafta tatili kesintisiz 40 saatten az verilemez. Aynı zamanda hafta tatili ücreti de çalıştırmaksızın ödenir.
• Genç işçi ulusal bayram günlerinde ve genel tatil günlerinde kesinlikle çalıştırılamazlar. Çalışmadıkları bu günlere ilişkin ücretleri ise iş karşılığı olmadan ödenir.
• Genç işçinin yıllık izni en az 20 gündür. Bu iznin kesintisiz kullandırılması gerekir. Ama işçinin yararınaysa ve isteği varsa en çok ikiye bölünerek kullandırılabilir.

Çocuk işçilerin çalışma şartları

Çocuk işçilerin çalıştırılma şartları ise şunlardır:

• Çocuk işçiler; zihinsel, bedensel, ahlaki ve sosyal gelişmelerine uygun olan ve eğitimlerine devam etmekte olanların okullarına gitmelerine engel olmayacak işlerde çalıştırılabilirler.
• Sadece hafif işlerde çalıştırılabilirler.
• Çocuğun yaptığı iş onun okula devam etmesine, mesleki eğitiminin sürmesine engel olamaz, çocuğun derslerini düzenli olarak takip etmesine zarar veremez.
• Zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış ve örgün eğitime devam etmeyen çocukların çalışma süresi günde 7 saat ve haftada 35 saatten çok olamaz.
• Okul öncesi eğitim gören çocuklar ile okula giden çocuklar; eğitim aldıkları dönem boyunca, eğitim saatleri haricinde olmak üzere, günde en fazla 2 saat ve haftada en çok 10 saat çalıştırılabilir.
• Çocuk işçiler 24 saatlik gün diliminde, kesintisiz en az 14 saat dinlendirilmek zorundadır.
• 2 saatten fazla 4 saatten az süren işlerde 30 dakika; 4 saatten 7,5 saate kadar devam eden işlerde ise çalışma süresinin tam ortasında 1 saat olmak üzere ara dinlenmesi verilir.
• Çocuk işçinin hafta tatili kesintisiz 40 saatten az olamaz. Aynı zamanda hafta tatilinin ücreti de iş karşılığı olmaksızın ödenir.
• Çocuk işçi ulusal bayram ile genel tatil günlerinde, isteseler bile çalıştırılamazlar. Çalışmadan geçirdikleri bugünlere ilişkin ücretleri de iş karşılığı olmadan ödenir.
• Çocuk işçinin yıllık izni en az 20 gün olarak kullandırılır. Bu yıllık iznin kesintisiz kullandırılması esastır. Fakat işçinin yararı ve isteği varsa en çok ikiye bölünmek suretiyle kullandırılabilir.

14 yaşını tamamlamamış işçilerin (bebek işçilerin) çalıştırılma koşulları

Bebek işçiden kastımızın 14 yaşını tamamlamamış işçiler olduğunu söylemiştik. Bu işçiler yıllık izin, hafta tatili, bayram çalışması ve benzeri çalışma koşulları bakımından yukarıda belirtilen çocuk ve genç işçilere ait çalışma koşullarına tabidirler. İş Kanununun 71’inci maddesinde belirtilen bu çalışanlarla ilgili özel hususları da aşağıda belirtiyoruz.

• Zihinsel, bedensel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine uygun olan ve eğitimine devam edenlerin eğitim hayatına engel olmayan işlerde çalıştırılabilirler.
• Sadece kültür, sanat ve reklam işlerinde, yazılı sözleşme yapılması kaydıyla ve her bir faaliyet için tek tek izin alınması koşuluyla çalıştırılabilirler.
• Bunlar günde en çok beş saat ve haftada en çok otuz saat çalıştırılabilirler.

Çocuk işçilerin çalıştırılabileceği işler

Çocuk işçiler ancak aşağıdaki hafif işlerde çalıştırılabilir:

• Düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri
• Kümes hayvanları besiciliğinde yardımcı işler ve ipek böcekçiliği işleri
• Esnaf ve sanatkarların yanında satış işleri
• Büro hizmetlerine yardımcı işler
• Gazete, dergi ya da yazılı matbuatın dağıtımı ve satımı işleri (yük taşıma ve istifleme hariç)
• Fırın, pastane, manav, büfe ve içkisiz lokantalarda komi ve satış elemanı olarak yapılan işler
• Satış eşyalarına etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri
• Kütüphane, fuar, panayır ve sergi yerlerinde yardımcı işler (yük taşıma ve istifleme hariç)
• Spor tesislerinde yardımcı işler
• Çiçek satışı, düzenlenmesi işleri

Genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işler

Genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işler ikili ayrıma tabi tutulmuştur. Buna göre; 15 yaşının doldurmuş; ancak 16 yaşını doldurmamış gençler ile 16 yaşını doldurmuş; fakat 18 yaşını doldurmamış gençler farklı şartlara tabidir.

16 yaşının içindeki gençlerin çalıştırılabileceği işler şunlardır:

• Meyve ve sebze konserveciliği, sirke, turşu, salça, reçel, marmelat, meyve ve sebze suları imalatı işleri
• Meyve ve sebze kurutmacılığı ve işlenmesi işleri
• Helva, bulama, ağda, pekmez imalatı işleri
• Kasaplarda yardımcı işler
• Çay işlemesi işleri
• Çeşitli kuru yemişlerin hazırlanması işleri
• Küçükbaş hayvan besiciliğinde yardımcı işler
• Süpürge ve fırça imalatı işleri
• Elle yapılan ağaç oymacılığı, kemik, boynuz, kehribar, lüle taşı, Erzurum taşı ve diğer maddelerden süs eşyası, düğme, tarak, resim, ayna, çerçeve, cam ve emsali eşya imalatı işleri
• Toptan ve perakende satış mağaza ve dükkanlarında satış, etiketleme ve paketleme işleri
• Büro işyerlerinde büro işleri ve yardımcı işler
• İlaçlama ve gübreleme hariç çiçek yetiştirme işleri
• İçkili yerler ve aşçılık hizmetleri hariç olmak üzere hizmet sektöründeki işler
• Diğer giyim eşyası, baston ve şemsiye imalatı işleri
• Yiyecek maddelerinin imalatı ve çeşitli muamelelere tabi tutulması işleri
• Yorgancılık, çadır, çuval, yelken ve benzeri eşyaların imalatı ve dokuma yapmaksızın diğer hazır eşya imalatı işleri
• Sandık, kutu, fıçı ve benzeri ambalaj malzemeleri, mantar, saz ve kamıştan sepet ve benzeri eşya imalatı işleri
• Çanak, çömlek, çini, fayans, porselen ve seramik imaline ait işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler hariç)
• El ilanı dağıtımı işleri
• Cam, şişe, optik ve benzeri malzeme imalathanelerinde üretime ilişkin işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler, ısıl işlem, renklendirme ve kimyasal işler hariç)
• Bitkisel ve hayvansal yağların üretimi ve bunlardan yapılan maddelerin imaline ilişkin işler (karbon sülfür gibi parlayıcı veya tahriş edici çözücülerle yapılan prine veya benzeri yağlı maddelerin ekstrasyon yoluyla yağ üretimi işlerinde ekstrasyon kademeleri hariç)
• Pamuk, keten, yün, ipek ve benzerleriyle bunların döküntülerinin hallaç, tarak ve kolalama tezgahlarından ve boyama ile ilgili işlemlerden bölme ile ayrılmış ve fenni iklim ve aspirasyon tesisatı olan iplikhane ve dokuma hazırlama işleri
• Balıkhane işleri
• Şeker fabrikalarında üretime hazırlamaya yardımcı işler
• Araçsız olarak 10 kg’dan fazla yük kaldırılmasını gerektirmeyen torbalama, fıçılama, istifleme ve benzeri işler
• Su bazlı tutkal, jelatin ve kola imali işleri
• Sandal, kayık ve emsali küçük deniz araçlarının imalatı ve tamiratı işleri (boya ve vernik işleri hariç)

17 ve 18 yaşının içinde olan gençlerin çalıştırılabileceği işler de şunlardır:

• Toprağın pişirilmesi suretiyle imal olunan kiremit, tuğla, ateş tuğlası işleri ile boru, pota, künk ve benzeri inşaat ve mimari malzeme işleri
• Kurutma ve yapıştırma işleri, kontrplak, kontratabla, yonga ağaçtan mamul suni tahta ve PVC yüzey kaplamalı suni tahta imali işleri ile emprenye işleri
• Parafinden eşya imali işleriKuş ve hayvan tüyü kıllarının temizlenmesi, didiklemesi, ayrılması ve bunlara benzer işler
• Plastik maddelerin şekillendirilmesi ve plastik eşya imali işleri. (PVC’nin imali ve PVC’den mamül eşyaların yapımı hariç)
• Mensucattan hazır eşya imali işleri (Perde, ev tekstili, otomobil ürünleri ve benzerleri)
• Kağıt ve odun hamuru üretimi işleri
• Selüloz üretimi işleri
• Kağıt ve kağıt ürünlerinden yapılan her türlü eşya ve malzemenin imali işleri
• Zahire depolarındaki işler ile un ve çeltik fabrikalarındaki işler
• Her türlü mürekkep ve mürekkep ihtiva eden malzeme imali işleri.

Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılamayacağı işler

Yukarıda sayılan sınırlı sayıdaki işler haricinde; çocuk ve genç işçiler başka bir işte çalıştırılamaz. Ancak Mesleki Eğitim Kanunu kapsamında mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarından mezun olan meslek sahibi 16 yaşını doldurmuş genç işçiler; sağlığı, güvenliği ve ahlakının tam olarak güvenceye alınması şartıyla bu Yönetmeliğin eklerinde belirtilen sınırlamalara bağlı kalmaksızın ihtisas ve mesleklerine uygun işlerde çalıştırılabilirler.

SONUÇ

Çocuk ve genç işçilerin yaşları konusu size biraz karışık gelmiş olabilir. Bu nedenle, yaş konusunu kısaca özetleyelim:

• Çocuk işçi 14 yaşını tamamlamış; ama 15 yaşının tamamlamamış ve aynı zamanda ilköğretimi bitirmiş kişidir. O halde ortaya tek bir yaş çıkar; o da 15 yaşının içinde olduğudur.
• Genç işçi 15 yaşını tamamlamış; ancak 18 yaşını tamamlamamıştır. O halde; genç işçi de 16,17 veya 18(içinde) olabilir.

Bu işçilerin hangi işlerde çalıştırılabileceği tek tek Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ekindeki listelerde gösterilmiştir. Biz de bu listelerdeki işleri yukarıda, çocuk ve genç işçilerin yaşlarına göre sıraladık.

Bir kişi çocuk ya da genç işçi tanımına girmezse ne olur? Örneğin 14 yaşının içinde bir kişi çalıştırılamaz mı? Bu çocukların çalıştırılması da elbette mümkündür; fakat yazının ilgili kısmında açıkladığımız gibi bu gruba girenler hem çocuk hem de genç işçilere göre daha farklı çalıştırılma koşullarına sahiptir.